بزرگداشت ابوریحان بیرونی، دانشمند عصر طلایی

اگر تقویم هجری شمسی را ورق بزنیم و به سیزدهم شهریورماه برسیم، خواهیم دید که این روز به نام ابوریحان بیرونی، یکی از برجسته ترین دانشمندان عصر طلایی اسلام نامگذاری شده است. ابوریحان بیرونی از معاصران ابوعلی سینا بوده و دارای تالیفات ارزشمندی در زمینه های مختلف است. با بامیلو بلاگ همراه باشید تا کمی بیشتر با این دانشمند و محقق برجسته آشنا شوید.

ولادت ابوریحان بیرونی

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، ریاضیدان، هندشناس، مورخ و ستاره شناس برجسته جهان اسلام، در منطقه ای به دنیا آمده که در شرق ازبکستان امروزی و شمال ترکمنستان کنونی واقع شده است. وجه تسمیه بیرونی این است که او در قسمت بیرونی کات، که در قلمرو حکومت خوارزمیان آفریقی قرار داشت به دنیا آمده است. او در خانواده ای اهل علم و وابسته به دربار پرورش یافت. بسیار از محققان او را به خاطر روش‌هایی که در مطالعه گذشته داشته است یکی از مورخان برجسته عالم اسلام می‌دانند.

ابوریحان بیرونی بیست و پنج سال نخست عمر خود را در خوارزم گذراند و در آنجا به مطالعه فقه، کلام، صرف و نحو، ریاضی، نجوم، پزشکی، فلسفه و مقداری علوم طبیعی پرداخت. زبانی که بیرونی به آن تکلم می‌کرده زبان خوارزمی است که مدت‌ها بعد از ظهور اسلام به حیات خود ادامه می‌داده تا آنکه زبان ترکی در منطقه خوارزم قوت گرفته و مسلط شد.

آثار ابوریحان بیرونی

بیرونی در سال ۹۹۸ میلادی به دربار امیر طبرستان یعنی شمس‌المعالی ابوالحسن قابوس ابن وشمگیر راه یافت و در آنجا نخستین کتاب برجسته خود یعنی «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه» را به رشته تحریر درآورد. همانطور که از نام کتاب بر می‌آید، او آن را در مورد تاریخ گذشتگان نوشته است. از میان ۱۴۶ کتابی که به ابوریحان بیرونی منتسب شده، ۹۵ عنوان در موضوعاتی نظیر نجوم، ریاضی و جغرافیای ریاضی نوشته شده است.

با مطالعه تاریخ و زندگینامه دانشمندان عصر طلایی اسلام در می‌یابیم که اکثر آنها در علم نجوم سرآمد بوده‌اند و به نوعی اگر منجم نبودند، از دور دستی بر آتش ستاره‌شناسی و نجوم داشته‌اند. علت این علاقه و شور دانشمندان مسلمان به نجوم و ستارگان، تاکیدی است که دین و آیین آنها یعنی اسلام بر توجه به عالم ستارگان کرده است. عبادات اسلامی نیازمند اطلاع دقیق از وضعیت ستارگان و ماه و خورشید و محاسبه آنهاست. در میان دانشمندان مسلمان که در مورد گردش زمین بحث می‌کردند، ابوریحان بیرونی نوشته است که نه می‌تواند این مساله را اثبات کند نه رد، اما با گمانه‌زنی مثبتی از گردش زمین یاد کرده است.

بیرونی روشی را برای محاسبه‌ شعاع زمین ابداع کرده و آن را در پاکستان امروزی، با مشاهده‌ ارتفاع کوه امتحان کرده است. او همچنین در یکی از آثار خود تحت عنوان کتاب «الصیدنه فی الطب» نام تمام داروهایی که در روزگار خود شناخته شده بودند را فهرست می‌کند.

فلسفه ابوریحان بیرونی

گذشته از علوم طبیعی، بیرونی یکی از برجسته‌ترین مورخان عالم اسلام است. او از پیشگامان مطالعه‌ تطبیقی ادیان بوده است. بیرونی در کنار اسلام، به مطالعه ادیان زرتشتی، بودایی، مسیحی، یهودی و هندو پرداخته است. از نگاه او، تمام فرهنگ‌ها با هم خانواده هستند چرا که هسته‌ زیربنایی همه‌ آن‌ها موجودی است به نام انسان. بیرونی پیروان دین هندوییسم را به دو دسته‌ عامی و عالم تقسیم می‌کند و هندوهای عالم را موحد می‌شمارد، به این معنی که تنها یک خدا را می‌پرستند، اما هندوهای عامی را مشرکانی می‌داند که چندین بت را عبادت می‌کنند. از آنجا که یکی از برجسته‌ترین و کمیاب‌ترین ویژگی‌های ابوریحان بیرونی، بی طرفی او در تحقیق است، او فرقه‌ای از مسلمانان ظاهربین را هم که برای خداوند دست و چشم قائل هستند را در زمره‌ هندوهای عامی قرار می‌دهد.

بیرونی هندشناس

ابوریحان یکی از هندشناسان بزرگ زمان خود بوده است. او به هند سفر کرده و کتاب معروفی را هم در این زمینه تحت عنوان «تحقیق ما للهند من مقوله معقوله فی العقل أم مرذوله» در مورد آنچه به هندیان مربوط است، اعم از معقول و نامعقول نوشته است. او در این کتاب تقریباً هر جنبه از زندگی مردمان هند، منجمله دین، آداب و رسوم، تاریخ، جغرافی و ریاضی را به ثبت رسانده است. از آن‌جا که هندوان بر اثر حملات مکرر ارتش به ظاهر مسلمان امپراطوری ایران به هند و به اسارت گرفتن زنان و کودکان و انتقال آن‌ها به ایران نه تنها از مسلمین بلکه از هر خارجی نفرت داشتند، خیلی طول کشید تا به ابوریحان بیرونی مسلمان اطمینان و اعتماد پیدا کنند و او را به جمع خود راه دهند. ابوریحان با ورود به حلقه‌ علمای هند، با زبان سانسکریت آشنا شد و آن را آموخت و توانست آثار گرانبهای هندی‌ را که در زمینه‌ ریاضیات، علوم طبیعی، فلسفه و ستاره‌شناسی و غیره نوشته شده بود به زبان عربی ترجمه کند. دانشمندان هندی با بحث‌هایی که در مورد کروی بودن زمین می‌کردند و آن را تنها علت اختلاف ساعت روز در عرض جغرافیایی و نیز تغییر فصول می‌دانستند، منبع الهامی برای ابوریحان شدند.

البته یکی از عیوب کتاب تحقیق ما للهند، با وجود بی طرفی و عینی بودن مورخ، زبان شاعرانه‌ و عدم ذکر نبردهای نظامی روی داده در هند است. با این حال نمی‌توان ارزش این کتاب را که مانند دریچه ای است به دنیای هند در قرن یازدهم میلادی انکار نمود.

این روز را به همه‌ دوستداران علم و دانش و تحقیق تبریک می‌گوییم.